‘We moeten de problemen met de islam onder ogen durven zien’, zegt Maarten Boudry, ‘de Koran, de kern van die godsdienst, is een haatdragend boek.’ ‘Maar moslims kunnen ook nadenken, hoor. Ook zij kunnen zich een mening vormen over wat ze lezen’, antwoordt Sami Zemni. Een gesprek met twee Gentse academici over de islam, de Koran en religieuze hervorming.
Luttele minuten voor het begin van het interview kost een aanslag in Tunesië het leven aan tweeëntwintig toeristen. Sami Zemni, wiens vader afkomstig is uit het getroffen land, is zichtbaar aangedaan. Zijn telefoon staat geen seconde stil. ‘Terzake hangt al aan de lijn’, verklaart hij, ‘het zijn drukke tijden voor kenners van het Midden-Oosten en Noord-Afrika.’
Het hele interview lang overschouwt een levensgroot portret van Darwin de ruimte. ‘Ik ben wetenschapsfilosoof’, verklaart Maarten Boudry, ‘ik ben bezig met de kwetsbaarheid van ons brein voor irrationele denkbeelden. En daar is natuurlijk een raakvlak met religie.’ De jonge onderzoeker schreef bovendien enkele opiniestukken over radicalisme en de Koran. ‘Je hoort vaak dat jihadistisch geweld weinig of niets met de islam te maken heeft. Maar daar ben ik het absoluut niet mee eens.’
En daarom vindt u dat de islam dringend nood heeft aan hervorming. Is er in die religie ruimte voor fundamentele verandering?
Boudry: Ik betwijfel dat. We zien hoe bijna elke keer als de islamitische wereld een crisis doormaakt, bepaalde groepen zich terugplooien op hun oorspronkelijke cultuur. Keer op keer grijpen zij terug naar de oorspronkelijke teksten van de Koran en doen ze elke hervorming teniet.
Toen op het einde van de achttiende eeuw het Ottomaanse Rijk in verval was, zijn op het Arabische Schiereiland de Wahabisten aan de macht gekomen. Zij hebben een terugkeer ingezet naar de wortels van de islam. Daardoor zien we sinds de jaren 1980 wereldwijd een sterke fundamentalistische terugval.
Zemni: Maar het is heel belangrijk om te beseffen dat die evolutie niet uitsluitend met de islamitische leer te maken heeft. Om het radicalisme van vandaag te begrijpen moeten we rekening houden met een erg complex geheel van politieke en sociaalhistorische redenen.
Stel dat er op het Arabische Schiereiland geen olie was gevonden. Dan hadden de Verenigde Staten geen geld in die regio gepompt en waren de Wahabisten nooit zo succesvol geweest. Dan had de islamitische wereld er vandaag misschien helemaal anders uitgezien.
De islam is niet gedoemd om op crisismomenten altijd terug te grijpen naar het verleden.
U bent er nochtans van overtuigd dat de Koran de kern van het probleem is?
‘De Koran blijft de essentie
van de Islam, voor alle
moslims, hoe je het ook
draait of keert. En dat is
door de band genomen
een haatdragend boek’
Boudry: Ja, omdat ik geloof dat als de Wahabisten niet aan de macht waren gekomen, een andere groep daar wel naar had teruggegrepen. Dat boek blijft de essentie van de islam, voor alle moslims, hoe je het ook draait of keert. En je kan aan een heilige tekst wel een beetje morrelen en masseren, maar zoveel spelingsruimte heb je niet.
En de Koran is door de band genomen een haatdragend boek met een totalitaire ideologie. Het is een lange tirade tegen ongelovigen. Het wijst voortdurend op de eeuwige folteringen die hen te wachten staan, wanneer het Laatste Oordeel is aangebroken. Daarnaast is een groot deel gewijd aan de Heilige Oorlog, de jihad, die moet uitmonden in de onderwerping van de hele wereld. En die jihad is een plicht voor alle moslims, dat staat ook in het boek.
Is het volgens u mogelijk om op een andere manier met de Koran om te gaan?
Zemni: Zeker en vast. Er is de laatste decennia al heel veel veranderd. Tot een kleine honderd jaar geleden keek een massa geleerden er nauwlettend op toe of mensen de Koran niet te veel zelf zouden lezen en interpreteren. Dankzij de alfabetisering is dat veranderd. Ook in de islamitische wereld worden gelovigen nu aangemoedigd om zelf na te denken en om zich een mening te vormen over wat ze lezen.
Bovendien staan er vandaag verschillende mensen op die zichzelf als hervormers zien. Zij streven naar een nieuwe omgang van de gelovigen met het Heilige Boek. En je kan dat natuurlijk alleen maar aanmoedigen. De islam heeft die hervorming nodig.
Waarom hebben die stemmen voorlopig zo weinig succes?
Zemni: Omdat zij veel te weinig impact hebben op het gros van de gelovigen. Hun werk blijft tot nu toe vooral een intellectuele oefening. De fundamentele strekkingen zijn veel hardnekkiger en daarbij spelen macht en geld een heel belangrijke rol. Islamitische Staat heeft olievelden, geld om wapens te kopen en om diensten te verlenen aan haar bevolking. Hetzelfde geldt voor Saoedi-Arabië, dat op bergen oliegeld kan teren. Daardoor zijn zij zo succesvol in het verspreiden van hun uiterst conservatieve versie van de islam over de wereld.
Mensen die een ander verhaal vertellen, gaan ook eerst macht moeten opbouwen. Je kan niet met enkel een goed argument miljoenen moslims overtuigen. Je moet je boodschap kunnen verspreiden, niet met dwang, maar wel met geld en macht. Voorlopig ontbreekt dat laatste.
Zou u liever alle moslims eenvoudigweg afstand zien nemen van de Koran?
Boudry: Ja, toch zeker van grote delen. Ik besef dat ik daar eigenlijk het onmogelijke vraag. De Koran zegt zelf dat hij een en ondeelbaar is. Hij is te nemen of te laten. Maar toch moeten moslims die stap durven wagen. Dat is de enige weg vooruit.
Want natuurlijk wil de overgrote meerderheid van de gematigde moslims een vreedzame, tolerante islam, die te rijmen valt met de mensenrechten en de democratie. Maar als ze geen gezichtsverlies willen lijden binnen hun eigen gemeenschap, moeten ze zich wel blijven beroepen op de Koran.
‘Moslims weten wel
dat er mensen zijn
die hun geloof delen
en op basis daarvan
gruwelijke dingen
doen. Maar zij willen
daar niets mee
te maken hebben’
dat er mensen zijn
die hun geloof delen
en op basis daarvan
gruwelijke dingen
doen. Maar zij willen
daar niets mee
te maken hebben’
Wanneer anderen dan in naam van dat boek vreselijke misdaden begaan, hebben gematigde moslims een totaal onvermogen om die link te erkennen. Een intelligente moslima vertelde mij onlangs dat alle Syriëstrijders gewoon geestesziek zijn en dat de Heilige Tekst geen enkele blaam treft. Dat is natuurlijk onzin. Maar zij kon dat gewoon niet toegeven, zonder haar eigen traditie verdacht te maken. En ze plukte dan hier en daar in de Koran wat vredelievende kersen, terwijl ze de veel talrijkere haatverzen simpelweg negeerde.
Zemni: Maar Maarten, dat is toch eigen aan elke gelovige die met paradoxen geconfronteerd wordt. Gelovigen beroepen zich altijd op het deel van de traditie dat zij waardevol vinden en de rest laten ze links liggen. Zij weten wel dat er mensen zijn die hun geloof delen en op basis daarvan gruwelijke dingen doen. Maar zij willen daar niets mee te maken hebben.
Bovendien is het voor moslims ook heel gemakkelijk om radicale lezingen van de Koran af te zweren, omdat er in de islam geen instituut zoals de kerk bestaat. Er bestaan geen religieuze dogma’s, die nageleefd moeten worden.
Boudry: Maar dat maakt hervorming toch niet gemakkelijker? Een instituut zoals de kerk kan moderniseren, maar de Koran blijft altijd dezelfde zevende-eeuwse tekst.
U deelt die fatalistische houding niet?
Zemni: Nee. Ik geloof niet dat er telkens opnieuw fundamentalistische opstanden zullen komen zolang de Koran niet afgezworen wordt. Het is wel degelijk mogelijk om binnen de islamwereld een weg te vinden om bepaalde essentiële waarden, zoals de vrijheid van religie, te aanvaarden. Maar hoe de gelovigen dat bekomen, daar hebben wij eigenlijk geen zaken mee. Dat zullen zij zelf moeten uitmaken. Dat is toch ons probleem niet.
Boudry: Nee, maar wij kunnen als buitenstaanders wel een inschatting maken van hoe geloofwaardig bepaalde hervormingsprojecten zijn. Een politieke partij die vasthoudt aan de Koran en de sharia, zal volgens mij nooit in staat zijn tot grote hervormingen. Van zodra zij te veel toenadering doet naar de moderniteit en de mensenrechten, zal ze op protest stuiten. Ze zal door haar achterban aangepakt worden, wanneer ze bijvoorbeeld godsdienstvrijheid of gelijkheid van man en vrouw propageert, omdat die zaken in strijd zijn met de Koran.
Zemni: Daar heb ik het echt moeilijk mee. Ik vind dat je met die fatalistische visie ook in de kaart speelt van de radicalen. Het lijkt alsof je hen gelijk geeft. Je moet de hoop blijven koesteren dat er succesvolle hervormers zullen opstaan. Ik kom geregeld mensen tegen die aan de basis aan het werken zijn. Zij proberen de gelovigen bij te brengen dat het ook anders kan, weg van de fundamentalistische interpretaties die we vandaag vaak zien.
Boudry: Natuurlijk gaat al mijn sympathie uit naar die mensen. Maar intellectueel kan ik hen niet volgen. Omdat ze binnen de islam blijven, een godsdienst die zeer weerbarstig is ten aanzien van de moderniteit.
Ik heb al veel boeken van hervormers gelezen en je voelt hoe lastig hun evenwichtsoefening is. Rachid Benzine suggereert bijvoorbeeld dat we de Koran moeten zien als een menselijke overlevering, waar fouten in geslopen zijn. Dat je hem in zijn historische context moet bekijken. Maar gelooft hij dan nog in de openbaring?
Voor radicale, en zelfs veel gematigde moslims, is die stap heel moeilijk te aanvaarden. Zij zien de Koran als iets eeuwigs, als het woord van God dat als een mirakel is ingebroken in de wereld. Zo’n boek neem je niet met een korreltje zout.
0 reacties:
Een reactie posten